Welkom in het Jaar Nul

We leven straks alweer 4 weken in ‘corona-modus’. En dat zal nog een hele tijd zo blijven. Het virus veroorzaakt de grootste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog en heeft op zijn minst 4 dimensies terzelfdertijd: gezondheid, economie, samenleven en politiek. Dat zorgt voor een explosieve cocktail. In een interview met het weekblad Knack, afgenomen op 18 maart, deelde ik mijn inzichten. Je leest hier de belangrijkste fragmenten uit het gesprek met redacteur Michel Vandersmissen. 

Deze coronacrisis deelt de bevolking volgens u op in vier verschillende types.
Fons Van Dyck: Het eerste type noem ik ‘de vitalen’. Dat zijn mensen die geloven in the ‘survival of the fittest’ en zich te buiten gingen tijdens lock down parties. Ze  vinden de huidige maatregelen van de regering te overdreven en geloven in een natuurlijke selectie. Ze houden van Russische roulette. Het zijn vaak jongeren. Ze dwepen met rapppers die graag het noodlot tarten. Eén van de grote uitdagingen is om hen ervan te overtuigen om ‘in hun kot te blijven’. 
Wat zijn de andere types?
Van Dyck: Tegenover ‘de vitalen’ staan ‘de solidairen’. Dat zijn mensen die mondmaskers maken voor anderen of scouts die boodschappen doen voor ouderen. Ze beseffen dat het probleem groot is, maar worden daartegen niet opstandig zoals ‘de vitalen’. Hun grootste probleem in deze crisis is dat ze sociaal en solidair moeten zijn zonder fysiek contact, zonder dat ze de anderen een troostende knuffel mogen geven. Zij zullen zoals in Italië op hun balkon zangkoren organiseren of witte lakens hangen om hun solidariteit met de medische sector te tonen. 
Het derde type zou je de ‘safety seekers’ kunnen noemen. Ze hebben angst en sluiten zich af van de wereld in hun eigen ‘heimat’. Het zijn vaak ouderen en degenen die meteen aan het hamsteren sloegen. Ze gaan voor hun eigen nest. 
Ten slotte heb je ‘de informatiezoekers’ die de WHO-video’s bekijken en verspreiden, tips doorgeven enz. Het zijn vaak hoger opgeleiden die niet verlamd zijn door angst. Ze weten je haarfijn uit te leggen wat ‘flatten the curve’ betekent en denken vaak zelf de waarheid in pacht te hebben.  Informatie doet namelijk twee zaken met mensen: ze nog angstiger maken of ze bevrijden zoals bij de informatiezoekers.
U zegt dat, in tegenstelling tot wat velen denken, crisissen wél een heel voorspelbaar verloop kennen. 
Van Dyck: ‘Ja, crisissen vertonen een bangelijk voorspelbaar patroon wat je ook in deze crisis ziet. In een eerste fase doet men aan denial: men ontkent en minimaliseert. Dat gebeurde bijvoorbeeld ook bij de dioxinecrisis, en nu opnieuw. We weten ondertussen van getuigenissen dat de eerste corona-besmettingen al eind november gebeurden in Wuhan. De lokale overheid heeft dus anderhalve maand geprobeerd om dat onder de mat te vegen, totdat het natuurlijk niet meer kon. Ook bij ons dachten velen, zelfs tot na de krokusvakantie, dat het om een banaal griepje ging, ondanks de vele doden in Azië. In de VS was president Trump aanvankelijk de ultieme negationist.’
Wat komt daarna?
Van Dyck: Dat is de fase van de containment, men probeert het onder controle te krijgen. Daar zitten we vandaag volop in, vaak met draconische maatregelen die in dit geval zeer verantwoord zijn, zoals een lockdown. In de volgende fase zoekt men zondebokken. De eerste ‘symptomen’ daarvan zijn al zichtbaar, zoals die voorpagina van De Standaard vorige week waarin minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open VLD) werd aangeklaagd voor amateurisme bij het aankopen van mondmaskers. In de VS vond president Donald Trump het nodig om Europa te stigmatiseren als oorzaak van alle ellende en – paradoxaal genoeg – zijn in China deze maand de Europeanen de nieuwe ‘pestlijders’ geworden. Het kan heel snel keren in een crisis. 
Hoe evalueert u de communicatie van de overheid?
Van Dyck: Men is te lang in de ontkenningsfase blijven hangen, en de vrijblijvende, preventieve aanpak. Er was geen hoogdringendheid en geen eenheid van commando. Ik pleitte begin maart - net na de einde van de krokusvakantie - al voor strenge maatregelen (in zusterblad Trends) dat de regering in oorlogsmodus moest gaan. De vraag is waarom onze overheden dat niet vroeger deden.
Optreden in verspreide slagorde is ook niet ongebruikelijk bij grote crisissen.
Van Dyck: Het heeft soms jammergenoeg veel weg van een Mexicaans leger met teveel generaals, en troepen die hun plan moeten trekken. En niet alleen in ons land. Een goed voorbeeld daarvan is de VS waar grote steden zoals New York en Los Angeles zeer snel in lock down ging terwijl president Trump bleef roepen dat het wel zou overwaaien, precies zoals het gekomen was. Hij geloofde aanvankelijk nog letterlijk in mirakels. Of in het Verenigd Koninkrijk en Nederland waar men tot midden vorige week nog altijd schipperde tussen de draconische aanpak van Frankrijk en België en de zogenaamde groepsimmuniteit. Intussen zijn ze daar wel op teruggekomen.
En in ons land?
Van Dyck: De week na de krokusvakantie startte de Vlaamse overheid met een goede preventieve communicatie. Herinnert u zich nog de zeven vuistregels van Vlaams minister van Welzijn Wouter Beke (CD&V) ? Terwijl velen dat aanvankelijk lachwekkend vonden, kondigde de burgemeester van Sint-Lambrechts-Woluwe een dag later zelf een soort van lockdown af voor zijn gemeente. Dezelfde verwarring zag je even later terug tussen Vlamingen en Walen in de nationale veiligheidsraad over het sluiten van de scholen.
België heeft twee weken verloren.
Van Dyck: En dat zal vele mensenlevens kosten. Er was begin maart een window of opportunity om dwingende maatregelen af te kondigen door wat er zich op dat ogenblik afspeelde in Noord-Italië. Iedereen zag toch die onvoorstelbare beelden van chaos. Toen had men alle Belgen die terugkeerden uit de Italiaanse skigebieden – de bron van alle onheil - verplicht in huisquarantaine moeten plaatsen. Dat is trouwens vrijwillig gebeurd bij heel wat buitenlandse multinationals in ons land, maar ook bij Bekaert en in ons bedrijf BBDO. Toen twee collega’s van mij in het weekend van 1 maart terugkeerden van vakantie in Italië moesten ook zij twee weken thuisblijven. Maar helaas gold dat niet voor hun echtgenotes en kinderen die van de overheid ‘s maandags verplicht naar school moesten. Dat is dus dweilen met de kraan open.
Toch weigerde men om de term lock down te gebruiken.
Van Dyck: Ook Marc Van Ranst had dat liever anders gezien, maar hij spreekt nu wel dwingender dan in het begin. Ik heb hem al een paar keer vrij expliciet afstand horen nemen van de politieke overheid en hun omzwachteld taalgebruik. Hij beseft dat de bevolking zelf om strenge maatregelen vraagt: ‘Verplicht ons om thuis te blijven’.  En zorg ervoor dat de gevraagde maatregelen afdwingbaar zijn. Een strategie kan nog zo goed zijn, maar als ze niet kan worden afgedwongen en de maatregelen niet worden gevolgd, is ze gedoemd om te mislukken. Kijk naar de lock down parties en het coronatoerisme. Benoem de zaken duidelijk. Ga verder dan het aflezen van de Trois Suisses-catalogus van genomen maatregelen. Die heb je nodig, maar mensen zijn ook op zoek naar het waarom. Vertel de mensen wat er op het spel staat. Toon de vreselijke beelden van patiënten aan beademingstoestellen in Noord-Italië, net zoals dokter Luc Beaucourt vroeger zijn lezingen over de weekenddoden onder jongeren illustreerde met de meest expliciete en afschrikwekkende foto’s. Het is goed dat de overheid en de media sinds vorige week op TV naar die beklijvende beelden zijn overgeschakeld in de communicatie. Zo’n hardleerse ‘vitale’ burger moet je hard confronteren met de gevolgen van zijn gedrag, in de eerste plaats voor zichzelf. 
De verantwoordelijke burgers lopen eigenlijk voor op de overheid. Velen gingen vrijwillig in lock down
Van Dyck:  Die wisdom of the crowds is voorlopige het enige goede nieuws. 
Luc Sels, de rector van de KU Leuven vroeg zich in een tweet af ‘hoe men burgerzin kan verwachten van burgers als het staatsmanschap op federaal niveau compleet faalt’.
Van Dyck: In zo’n crisis gaat iedereen met de billen bloot. Spanningen die in normale tijden onderhuids blijven, etteren nu naar buiten: in de gezinnen, organisaties, bedrijven, maar zeker ook in de politiek. Alles wat latent was, wordt zeer manifest. De Weststraat biedt geen fraai spektakel. Er is sprake van falend leiderschap in dit land. Gelukkig heeft Vlaanderen nog figuren als Marc Van Ranst en Maggie De Block. Dat zijn volgens mij de enige twee figuren waarin Vlamingen nog echt vertrouwen hebben. Mensen hebben behoefte aan sterke figuren zoals Winston Churchill die aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog zei dat hij niets anders had dan bloed, zweet en tranen had om het slagveld op te gaan. Maar hij had toonde ook veel moed om tegen de publieke opinie in te gaan en om sterke beslissingen te nemen. Courage om ‘nee’ te durven zeggen, daar gaat leiderschap in crisissen om.
Is dit ook het zoveelste falen van Europa?
Van Dyck: De systemen die de voorbije jaren al tekenen van slijtage vertoonden, barsten en kraken nu in al hun voegen. Europa heeft deze crisis totààl niet zien aankomen en onderschat. De Europese Commissie besliste vorige week om de buitengrenzen te sluiten op een moment dat de meeste lidstaten al volop bezig waren om hun binnengrenzen te sluiten. Pijnlijk. Hoe ver kan je achter de feiten aanhollen? 
Maar gelukkig krijg je meestal nog een tweede kans in zo’n crisis. Daarom moet er nu een Marshallplan geschreven worden voor na de pandemie. Maar zal de Europese Unie straks daartoe in staat zijn of moet het komen van de VS, zoals na de Tweede Wereldoorlog of,  en dat is waarschijnlijker, van China. De voortekenen zijn niet goed.
Wie komt hier als winnaar uit?
Van Dyck: Het land waar een crisis uitbreekt, is vaak ook het land dat daar het sterkst uitkomt. Dat gebeurde in de VS na de crash van 1929.  Dit keer zal dat China zijn. Zoals er na de Tweede Wereldoorlog een afhankelijkheidsrelatie is gekomen van Europa ten aanzien van de VS, zou dat nu wel eens kunnen gebeuren ten aanzien van China. De schenking van 500.000 mondmaskers aan België door de Alibaba Foundation is in dat opzicht veelbetekenend. Dit zal een nieuwe wereldorde creëren.
U zegt dat Europa een tweede kans zal krijgen, maar hebben ze die niet al een paar keer verkwanseld zoals bij bankencrisis en de migratiecrisis. Het verleden geeft weinig hoop.
Van Dyck: Ik ben een realist, maar ook een voluntarist. De toekomst maken we zelf. De vraag is of er een sterke leider opstaat in de Europese Unie om dat in goede banen te leiden. Het is misschien geen toeval dat ons land met Sophie Wilmés voor het eerst een vrouwelijke premier heeft en dat de Europese Commissie geleid wordt door Ursula van der Leyen.  Misschien zijn vrouwen in staat om deze crisis anders én beter aan te pakken dan de mannen tijdens de bankencrisis. Christine Lagarde van de ECB zei na de bankencrisis dat als Lehman Brothers was geleid door een vrouw, dat de zaak nooit zo ver was gekomen.
Gaan ze dat doen?
Van Dyck: Ik durf hopen van wel. Vrouwen denken holistischer en ze gaan veel meer dan mannen voor overleg. Ze houden vaak het hoofd koeler, en zijn meer ‘no nonsense’ als het erop aankomt.
Zal deze crisis ons systeem van volksgezondheid redden van verdere besparingen. Die ceo’s die tot voor kort klaagden over teveel overheid, staan nu te bedelen bij dezelfde overheid om opnieuw gered te worden, net zoals na de bankencrisis.
Van Dyck: De wereldwijde omvang van deze crisis – de pandemie - is mede een gevolg van de ver doorgedreven globalisering. De wereld is al 20 jaar ‘plat’, zoals New York Times columnist Thomas Friedman het ooit formuleerde. Als dit probleem dertig jaar gelden was gebeurd in China, dan was het een Chinees probleem gebleven. Toen was er ook figuurlijk en zelfs letterlijk nog een Chinese muur. We hebben de vruchten geplukt van de globalisering, maar elk voordeel heeft zijn nadeel, leren we nu opnieuw. Deze crisis is in vele landen ook het gevolg van een terugtrekkende staat, een beweging die zich al meer dan een kwarteeuw doorzet in de Westerse wereld. Maar ook hier is China een uitzondering. Het land heeft op dit ogenblik het sterkste sociale systeem. Dat helpt. Zelfs in de VS hoor je de afgelopen dagen zelfverklaarde libertijnen zeggen dat we nu nood hebben aan een sterke staat. Het kan verkeren in crisissen. Mijn lang overleden grootmoeder zei me ooit dat in de Tweede Wereldoorlog zelfs vrijzinnigen naar de Kerk gingen.
Zal de globalisering in vraag worden gesteld?
Van Dyck: Dat is niet tegen te houden. Sommige bedrijven beseffen dat ze te ver zijn doorgestoten in deze keteneconomie waar onderdelen voor een auto, smart phone of een medicijn de halve wereld afreizen voordat ze afgewerkt worden in één product. Ik voorspel dat bedrijven minder afhankelijk willen worden van anderen en dat ook zij naar meer eigen, onafhankelijke, gesloten systemen zullen evolueren. 
Maar zal men dat nog denken als de pandemie helemaal voorbij is? Het geheugen is kort.
Van Dyck: Men moet naar nieuwe evenwichten gaan tussen overheid en markt. In politiek opzicht zullen we evolueren naar meer autoritaire regimes en sterke leiders met China als voorbeeld. Het zal als dominante speler uit deze crisis komen. 
Waarom?
Van Dyck: Omdat haar sociaal systeem een groot aanpassingsvermogen heeft. Veel groter dan het onze. De overheid stelt er zéér duidelijke doelen, bijvoorbeeld dat het na de zomer snel weer tot economische groei zal komen en dat het daarvoor alles uit de kast zal halen inclusief het intrekken van verloven en het verplicht maken van overuren om de verloren tijd in te halen. Daarnaast zal de Chinese overheid sterk waken over de interne cohesie en dat betekent het fnuiken van alle dissidente stemmen. En ten slotte zal het de eigen identiteit en cultuur meer dan ooit bewaken en beschermen. China is in tegenstelling tot de VS een collectief land: er is een groot wij-gevoel. De collectiviteit gaat voor op het individu. Bij ons is dat net andersom. Een performant sociaal systeem dat op de lange termijn wil standhouden is per definitie een gesloten systeem, met eigen grezen, en dat heel selectief zijn poorten openstelt, om er ultiem zelf beter en sterker van te worden.
Zal dit de samenleving veranderen?
Van Dyck: Deze coronacrisis moet je vergelijken met de oliecrisis in de jaren zeventig of de aidsepidemie in de jaren tachtig en negentig. Het zal niet alleen leiden tot een nieuwe wereldorde, het zal ook onze samenleving overhoop gooien. Bijna de helft van de bedrijven ligt plat. De centrale banken pompen gigantische hoeveelheden miljarden in het systeem omdat overeind te houden. Iemand zal die rekening ooit moeten betalen. Het effect daarvan zal veel verder reiken dan wat gebeurde na de bankencrisis. 
En maatschappelijk?
Van Dyck: Dit zal de intrede en de toepassing  van artificiële intelligentie enorm versnellen. Dankzij gezichtsherkenning, big data en algoritmes zullen dit soort crisissen in de toekomst wellicht vermeden worden. We zijn dan onze privacy misschien kwijt, maar we leven nog wel. De overheid zal wel van iedereen constant weten waar hij of zij zich bevindt, wat zijn lichaamstemperatuur is enz. Dan zijn lock down feestjes niet meer mogelijk. Het is niet het wereldbeeld waarvan ik hou, maar er is een groot verschil tussen wat we wenselijk achten, en wat waarschijnlijk zal zijn.
Is dit verloren jaar?
Van Dyck:  Maatschappelijk en economisch is het minstens een verloren half jaar. 2020 wordt ongetwijfeld het grootste rampjaar sinds de Tweede Wereldoorlog. Misschien is nog niet alles verloren, maar dan heb je wel sterke leiders nodig. In dat geval is 2020 ook het jaar nul van de wederopbouw. Dat hoopt de voluntarist in mij.
 
 Met dank aan Michel Vandersmissen voor dit interview.