Vooruitblik 24: 'de jaren dertig'

Bijna 1 op 2 Vlamingen is van mening dat we stilaan afglijden naar ‘de jaren dertig’, een fascistische dictatuur in de vorige eeuw in Duitsland en Italië. Zo leert onderzoek in mijn recente boek, ‘De toekomst is terug’.  In Duitsland manifesteerden vorige week alvast anderhalf miljoen mensen tegen de opmars van de extreemrechtse partij AfD in hun land. We zijn vandaag nog niet in ‘de jaren dertig’, maar we beleven wel onze ‘Weimarjaren’. 2024 wordt in dat opzicht een jaar van keuzes. 

De polarisering viert hoogtij en de rede en de redelijkheid lijken vaak heel ver te zoeken. Het zijn vooral negatieve emoties, van woede en wederzijds misprijzen, die de vrije loop krijgen. Gezagsdragers, van overheid tot bedrijfsleven, krijgen het hard te verduren. De polycrisis zorgt ervoor dat mensen hun maatschappelijke positie en hun sociale status bedreigd zien en zelfs achteruit vrezen te gaan. En wie woest is, laat die emoties ook de vrije loop: op straat, in zalen, maar vooral op sociale media. En hoopt daar lotsgenoten en zielsverwanten te vinden. 
 
De polycrisis die in de ogen van velen een permacrisis zal worden, geeft aanleiding tot een dystopisch wereldbeeld waarbij het geloof in de toekomst en de vooruitgang onder druk komen te staan. Vooruitgangsoptimisme zet zich dan om in vooruitgangspessimisme. Zal het morgen nog beter worden?
 
En dan is het zoeken naar zondebokken. ‘De meeste politici of partijen falen om de voorkeuren van mensen zoals ik ook daadwerkelijk om te zetten in beleid.’ Dat is het zeer negatieve oordeel dat zowat een op de twee Vlamingen (49 procent) velde in het voorjaar van 2023 over de vaderlandse politieke wereld in onderzoek van de Universiteit Antwerpen in opdracht van de VRT en De Standaard. Er klinkt een gevoel van ontevredenheid door, maar ook en vooral een diep ongenoegen over de manier waarop de meeste politici er niet in slagen om ‘zaken die belangrijk zijn voor mensen zoals ik’ te realiseren. Een grote groep burgers voelt zich niet meer vertegenwoordigd door het politieke systeem van vandaag. En een meerderheid van de bevolking verwacht in verschillende, recente onderzoeken alle heil van een autoritaire leider die parlement en verkiezingen buitenspel zet.
 
En zo duikt op de achtergrond steevast het spookbeeld van de jaren dertig op, met de opmars van fascistische dictaturen in Europa, in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. De bodem waarop deze totalitaire regimes zich voedden bestond uit gevoelens van marginalisering en machteloosheid, van isolement, van buitengesloten zijn, beroofd van status en steun, en van eenzaamheid, schrijft de beroemde filosofe Hannah Arendt in haar iconische boek The Origin of Totalitarianism uit 1951. ‘De ervaring dat je volstrekt geen eigen plek hebt in de wereld, is de essentie van totalitair bestuur, de voorbereiding van zijn beulen en slachtoffers’, zo schrijft ze.
 
In tegenstelling tot wat vaak wordt vermoed, was de torenhoge werkloosheid immers niet de eerste motivering voor kiezers van de nazipartij bij de verkiezingen van 1930 (de communistische partij profiteerde daar meer van). De nazi’s waren vooral populair onder de zogenaamde ‘Neue Mittelstand’ van bedienden, boeren en landarbeiders in het oosten van Duitsland. Van mensen die  iets te verliezen hadden en die dat mogelijke verlies ervaren als een direct gevaar. De NSDAP van Hitler positioneerde zich aanvankelijk vooral als een sociale en nationalistische ‘anti-beweging’ die het protest onder de bevolking electoraal wist te verzilveren. Het was een moderne ‘volkspartij van nationalistisch en sociaal protest’ bij uitstek, zo weet de Duitse historicus Horst Möller. 
 
Er zijn wel degelijk parallellen te trekken tussen gisteren en vandaag. Kijk naar het protest van de boeren in vele landen vandaag, van Nederland over Vlaanderen tot Frankrijk en Duitsland vorige week. En AfD staat ook vandaag het sterkst in het Oosten van Duitsland. Of wat nog overeenkomt: de leiderscultus die zich concentreert op één persoon aan de top, de mobilisering van de massa (vandaag vooral via sociale media), en het doodverven van een buitenlandse en binnenlandse vijand. 
 
Alhoewel in vele Europese landen extreemrechtse partijen vandaag oprukken bij verkiezingen (en in Italië een vrouwelijke premier leveren), is het mijn overtuiging dat we nog niet in ‘de jaren dertig’ zijn aanbeland. Het is daarom op zijn minst even belangrijk om te kijken naar wat er voorafging aan ‘de jaren dertig’ in Duitsland. De Nederlandse historicus Patrick Dassen reconstrueerde in groot detail de Weimarrepubliek (1918-1933) in Duitsland, die aan de machtsgreep van Hitlers nazipartij voorafging. Het is een heel bewogen periode in de geschiedenis van het land. Er bestonden toen ‘twee Duitslanden’. Aan de ene kant het militaristische, antisemitische en nationalistische Duitsland, maar aan de andere kant ook de talloze verdedigers van de democratische republiek van Weimar, dat symbool stond voor het andere, ‘betere’ Duitsland, dat ook tot de Duitse traditie en geschiedenis behoorde. De vraag was welk Duitsland boven zou komen te liggen. De geschiedenis heeft het ons geleerd.
 
Precies zoals in de jaren twintig van de Weimar republiek zijn er vandaag opnieuw twee Duitslanden, maar ook twee Amerika’s, twee Europa’s, twee Vlaanderen’s. Maar de geschiedenis hoeft zich niet te herhalen. We staan in 2024 in menig opzicht  op een belangrijk kruispunt in de moderne geschiedenis dat ook een kantelpunt kan zijn. Welke richting de toekomst uit gaat, ligt in ruime mate in handen van vrije burgers. Elk van ons kan straks geschiedenis schrijven.
 
 Foto van Nathan Cowley, via pexels.com