Voorspelbaarheid van een crisis

Onze overheden schakelden donderdagavond eindelijk over naar doortastende en dwingende maatregelen in de aanpak van het coronavirus. En dat was dringend nodig. De vrijblijvende en verwarrende communicatie van de overheden had eerder deze week alleen maar voor meer chaos gezorgd. Eindelijk lijkt er sprake van een 'oorlogskabinet'. Eenheid van commando is daarbij onontbeerlijk, maar ook en vooral eenheid in executie om effectief impact te hebben. De oorlog tegen het coronavirus is pas begonnen. Lees hier een licht geactualiseerde versie van mijn opiniestuk in De Tijd van vrijdag 13 maart.

In tegenstelling tot wat sommigen willen geloven, vertonen crisissen een zeer voorspelbaar patroon. In een eerste fase wordt het probleem heel vaak ontkend, geminimaliseerd, of zelfs onder de tafel geveegd. Dat was het geval voor de uitbraak van het virus van China over Italië tot de VS. Ook in ons land werd het coronavirus aanvankelijk weggezet door experten als ‘maar een griepje’. Intussen geven wetenschappers schoorvoetend toe dat zij de uitbraak van het coronavirus wellicht zwaar hebben onderschat.
 
In een volgende fase wordt geprobeerd de crisis in te dijken en onder controle te krijgen. Dat gaat van heel veel preventieve maatregelen (de ‘7 regels van Beke’) tot meer dwingende maatregelen: over het verbieden van publieke manifestaties, tot vormen van ‘thuisisolatie’, en zelfs het afsluiten van de buitenwereld van een hele stad, regio,  land (zoals in het geval van Italië).  De doortastende maatregelen van de Belgische overheden van afgelopen donderdagavond passen perfect in deze fase.
 
Ondertussen zijn we ook al even aanbeland in een derde fase waarin wordt  gezocht naar verantwoordelijken voor wat er fout is gelopen. Voor de Amerikaanse president  Trump zijn de Europeanen sinds deze week de zondebok voor het onheil dat zijn land overspoelt.   En het laat zich raden dat er uiteindelijk ook koppen zullen rollen. In eigen land herinneren we ons nog de dioxinecrisis in 1999 die finaal het politieke hoofd kostte van toenmalig Eerste Minister Jean-Luc Dehaene. De Leuvense viroloog Marc Van Ranst zag afgelopen weekend de bui al hangen in een interview met De Standaard waarin de vrees uitsprak dat hem straks “de guillotine” wacht. Het gezegde ‘From hero to zero’ is immers eigen aan vele crisissen. 
 
Het is natuurlijk nog veel te vroeg voor een eindrapport. Maar een tussentijds bilan legt alvast de pijnpunten bloot in de overheidscommunicatie in ons land. De gezondheidssector lijkt in dat opzicht goed georganiseerd en kon daarvoor terugvallen op rampenplannen uit het verleden die permanent worden aangepast en bijgesteld. De communicatieboodschappen van de Vlaamse overheid hadden de verdienste om de bevolking bewust te maken van het virus en waren een aansporing om preventief te handelen. Marc Van Ranst en Maggie De Block waren bovendien de gedroomde woordvoerders met aanvankelijk vooral relativerende boodschappen, maar steeds meer met een waarschuwend vingertje. ‘Blijf in uw kot’ is nu al dè ‘frame’ van de coronacrisis.
 
Het coronavirus is evenwel een draak met vele koppen, en dus veel meer dan alleen maar een gezondheidscrisis. Keuzes dringen zich dan op tussen gezondheid en economische imperatieven, tussen dwingende maatregelen vanuit de overheid en individuele burgerzin. Keuzes ook tussen krachtige, imperatieve communicatie en wollige, vrijblijvende adviezen. En op dat vlak ging de federale regering begin deze week jammerlijk in de fout door een chaotische, vrijblijvende en verwarrende communicatie naar het publiek. Massaal hamsteren in supermarkten was een gevolg. 
 
De initiële  aanpak van de Belgische overheden had veel weg van een Mexicaans leger dat in verspreide slagorde naar het front trekt, met veel teveel generaals en troepen die aan hun lot worden overgelaten. En verwarde tropen die intussen hun plan moeten trekken. De bijsturing op donderdagavond, met meer doortastende en dwingende maatregelen, en duidelijke communicatie, was meer dan ooit nodig om de uitbraak van het virus af te remmen, en meer chaos te voorkomen.
 
De gebeurtenissen van de afgelopen dagen bevestigen nogmaals dat om een crisis van deze omvang – maar ook elke andere crisis – effectief aan te pakken er nood is aan eenheid van commando, ook in de communicatie. Een crisis is altijd een beetje oorlog. Een “war room” is in deze omstandigheden een absolute voorwaarde om de gebeurtenissen te monitoren, te anticiperen op mogelijke uitbreidingen van het virus en in te grijpen met dwingende maatregelen. Dan moeten ook echte leiders opstaan, die tegen de publieke opinie durven ingaan en ook onpopulaire maatregelen durven nemen. Om erger te voorkomen. Een echte crisismanager moet verder durven kijken dan de waan van de dag. Slechts weinige politici hebben deze capaciteiten. Aan dat leiderschap ontbreekt het momenteel in België. Wellicht is nu de tijd rijp voor een heus “oorlogskabinet”, dat alleen oog heeft voor het algemeen belang op lange termijn, wars van het electorale belang op korte termijn.
 
Elke crisis doet een onderneming, sector of land in zijn voegen kraken. Spanningen en breuklijnen die al veel langer latent aanwezig waren, worden in een crisis ongenadig bloot gelegd en afgestraft. Het optreden van de overheden afgelopen dag waren daar een toonbeeld van, jammer genoeg. 
 
Elke crisismanager weet  dat eenheid van commando onontbeerlijk is, maar minstens even belangrijk is de executie van de maatregelen op het terrein, en de controle daarop. De duivel zit dan vaak in de details. Elke crisis verbergt vaak een andere crisis. Ook dat leert de ondraaglijke voorspelbaarheid van een crisis.