De 'Heimat' illusie

Vorige week had ik het er hier over hoe de angst die de coronacrisis met zich brengt, maakt dat mensen de veilige haven van huis en tuin gaan koesteren. Vandaag wil ik het hebben over hoe de schutskring zich uitbreidt tot wat in het Duits ‘Heimat’ heet. Het is een drijfveer die mensen fysieke, culturele en mentale grenzen, en zelfs muren, doet optrekken als een ultieme verdedigingslinie tegen een onzichtbare vijand. Het zal een gevaarlijke illusie, met grote gevolgen, blijken te zijn.

Voor wie niet vertrouwd is met de Duitse taal en cultuur is ‘Heimat’ wellicht een vreemd concept. ‘Heimat’ is immers een Duits woord dat over het algemeen aan het ‘thuisland’ refereert, zo leert Wikipedia. Het woord kan echter ook de eigen vertrouwde omgeving of geboortegrond van ieder ander volk of andere persoon aanduiden. ‘Heimat’ heeft een heel sterke emotionele en psychologische lading. En is dus eerder irrationeel van aard. Het behelst alle levensomstandigheden waar een persoon emotionele binding mee voelt, voornamelijk omdat hij of zij hier is opgegroeid. Vaak wordt ‘Heimat’ ook in verband gebracht met begrippen als romantiek en nostalgie, de hang naar een vervlogen verleden en de vrees voor een onzekere toekomst.

In tijden van crisissen steekt ‘Heimat’ steevast de kop op in brede lagen van de bevolking. Dat was zo tijdens de jaren dertig van de vorige eeuw. Ook in de nasleep van de bankencrisis van 2008 groeide de behoefte om terug te plooien op het eigen erf, regio, of land. In mijn boek ‘De kracht van wit’ (LannooCampus, 2009) merkte ik op dat ‘Heimat’ een reactie is op een globale wereld waarin eigenheid en identiteit verloren dreigen te gaan. ‘Wat vertrouwd en nabij is, schept een gevoel van veiligheid en zekerheid’, zo stond het er toen al.

In 2009 schreef ik nog ietwat optimistisch dat de heropleving van ‘Heimat’ niet de dominante maatschappelijke stroming zou worden, maar wel latent aanwezig zou zijn ‘in een volatiele wereld, geslingerd tussen angst en vertrouwen’. Maar dat blijkt een onderschatting te zijn geweest.  ‘Heimat’ is de voorbije 10 jaar nooit meer echt weg geweest. Getuige: de ‘Brexit’ in het VK (‘I want my country back’), de verkiezing van Donald Trump tot Amerikaans president (‘Make America great again’) en de opmars van radicaal-rechts gedachtengoed, wereldwijd, dat zich beroept op xenofobie en het ‘eigen volk’ superieur acht.  

De coronacrisis heeft deze nationalistische en protectionistische reflex verder versterkt. Zelfs in die mate dat ook het gezaghebbende weekblad The Economist vorige week diende vast te stellen dat de globalisering op de helling staat (‘goodbye globalisation’ was de titel van het commentaarstuk). Sommigen gewagen steeds meer van een trend naar ‘localisering’, weg van de globale economie. Ondernemer Roland Duchatelet (stichter van o.a. Melexis) meende enkele weken terug in een interview met De Tijd zelfs een ruk naar ‘een gesloten wereld’ waar te nemen.

In het bedrijfsleven wordt de geglobaliseerde waardeketen versneld tegen het licht gehouden en onderzocht hoe men meer onafhankelijk kan worden van derden. Anderen pleiten dan weer voor een terugkeer naar ‘een korte keten’ om de ecologische voetafdruk te verkleinen. In zowat alle landen, en ook bij ons, wint de oproep om ‘lokaal’ te kopen, en op reis te gaan, snel veld. En het hoeft dan ook niet te verwonderen dat grote groepen in de samenleving ‘Heimat’ als een veilige ‘bubbel’ gaan koesteren, zowel fysiek als mentaal. Vaak tegen beter weten in.
 
‘Heimat’ is vooral een emotionele en psychologische reflex, en valt moeilijk met rationele tegenargumenten te counteren. Het ontslaat ons evenwel niet van de verantwoordelijkheid om erop te wijzen dat ‘lokaal’ kopen een korte termijnremedie is, die op langere termijn de crisis alleen maar zal vergroten. En dat geldt in het bijzonder voor een klein land, met een economie die voor driekwart is afgestemd op export, en dus alle baat heeft bij open grenzen. Onze centrale ligging in Europa, met onze belangrijke havens en de exportcapaciteit van onze bedrijven hebben de voorbije 75 jaar gezorgd voor welvaart en welzijn voor iedereen (getuige onze sterke gezondheidssector). 

Zeer zeker, er zijn bijsturingen nodig, op sociaal en ecologisch vlak. Maar het eenzijdig terugplooien op de vermeende veiligheid van de ‘Heimat’ zal een zelfvernietigend effect hebben. En ons heel ver terug in de tijd capituleren. Ook dat leert de geschiedenis ons. Onze toekomst ligt niet achter ons, maar ligt meer dan ooit voor ons.