De achterkant van burn-out

Een recordaantal Vlamingen lijdt aan werkstress, zo meldt De Tijd dit weekend op haar voorpagina. Eén op zeven werknemers zit tegen een burn-out aan en nog eens 36,8 procent van de Vlaamse werknemers kampen met psychische vermoeidheidsproblemen. Het maakt levens kapot en drukt ultiem ook op de productiviteit van de onderneming. Het zet vooral aan tot kritische zelfreflectie.

Tot voor enkele jaren werden verschijnselen als burn-out en werkstress nog geminimaliseerd, of zelfs ronduit weggelachen door zakenmensen met spreekwoordelijie dollartekens in de ogen, en zelfs door sommige verlichte HR-experten. Ik herinner mij in mijn directe omgeving de getuigenis van een marketingdirecteur die smalend deed over de noodzaak van een goede ‘work-life’ balans, alsof het een hersenspinsels was van mensen die niet graag wilden werken. Tot hij enkele jaren later zelf geveld werd door een burn-out. Gelukkig voor hem kwam hij er na ruim een jaar thuiszitten weer bovenop. Maar wel in een andere onderneming en met een – gedwongen – ander werkritme. Het kan elk van ons overkomen.
 
Het is goed dat  het taboe gelicht wordt dat tot voor kort nog al te vaak rond burn-out hing. De aandacht die een krant zoals De Tijd hieraan besteed kan grensverleggend werken. Steeds meer mensen geraken ervan overtuigd dat het voorkomen van een burn-out een verantwoordelijkheid vraagt van zowel werknemers als werkgevers. Er moet gewerkt worden op persoonlijkheid, attitudes en ambities van individuele werknemers, maar ook de sfeer op de werkplek, de organisatie van het werk en bijhorende werkdruk binnen een organisatie dienen tegen het licht te worden gehouden. Het is ook niet alleen een verschijnsel dat zich voordoet in private ondernemingen, die voorwerp zijn van moordende concurrentiedruk. De signalen klinken ook steeds luider vanuit de zorgsector en het onderwijs, en zij zijn zelfs de meest risicogevoelige sectoren, zoals blijkt uit een recente studie van de SERV in Vlaanderen. Deze zogenaamde zachte sectoren kunnen vaak heel hard en gemeen zijn voor medewerkers. Er moet dus wel iets grondig fout zitten. Misschien gaat het wel om een systeemfout, een moderne beschavingsziekte.
 
Het is een bedenking die ik me enkele jaren terug al maakte bij het lezen van de boeken van de Amerikaanse socioloog Richard Sennett. Hij maakt een scherpe analyse van de moderne samenleving aan de hand van heel veel veldonderzoek dat hij uitvoerde in ondernemingen in de informatica- en communicatiesector aan de Amerikaanse Westkust. Een leven lang werken bij dezelfde baas is er voor de meeste werknemers allang niet meer bij. ‘Jong’, ‘dynamisch’ en ‘flexibel’ zijn de sleutelwoorden van de moderne werknemers. Ervaring doet er niet meer toe.  Het is een wereld waarin ‘the sky’ de spreekwoordelijke enige beperking  is en waarin de mogelijkheden onbeperkt plachten te zijn. Het leven als een schijnbaar perfecte reclamefilm. 
 
Bedrijven veranderen zelf om de haverklap van identiteit, ze reorganiseren en fuseren. Verandering lijkt nog wel de enige zekerheid die er intussen overblijft. Het zijn  bedrijven die werknemers tezelfdertijd grote vrijheid en kansen op zelfontplooiing voorspiegelen. Maar slechts een bepaald soort van persoonlijkheid floreert in een fragmentarische, onstabiele werkomgeving, zo weet Sennett. Deze invulling van vrije markteconomie – en ook steeds meer publieke dienstverleners - beloont  vooral mensen die op zichzelf zijn gericht en vooral denken aan de korte termijn. 
 
Het roept bij mij de bedenking op dat een duurzame aanpak van burn-out veel meer is dan alleen een verantwoordelijkheid  van individuele werknemers en werkgevers. Het dwingt elk van ons – werknemer of werkgever –  op zijn minst tot een grondig gewetensonderzoek over een economisch systeem en bij uitbreiding de organisatie van een hele samenleving.
 
Oh ja, dit is een licht herwerkte versie van een column die ik in november 2013 schreef in De Standaard. Zes jaar later blijft de noodzaak aan kritische zelfreflectie even groot.