Zelfcensuur in VS: stilte zegt meer dan woorden

Afgelopen week kwam er een voortijdig einde aan de bromance tussen Trump en Musk. Eind januari schreef ik hier al dat de vraag niet was wanneer beiden elkaar in de haren zouden zitten, maar alleen wanneer. Niemand kon toen voorspellen dat ze zelfs de zomer niet zouden halen. De modder, de beschuldigingen, de beledigingen en vooral ook de onverholen chantage namen onuitgegeven proporties aan. Dat staat in schril contrast met een gevaarlijke vorm van zelfcensuur die momenteel heerst onder de bevolking waarbij de angst groot is om zich publiek uit te spreken.

​Vorige week had ik het hier over hoe de weerstand tegen het beleid van de nieuwe Amerikaanse regering in verspreide slagorde, en vaak heel kleinschalig en lokaal, vorm krijgt. En ondanks signalen van publiek protest (denk aan Harvard) houden steeds meer mensen – in bedrijven, universiteiten, media, zelfs in de culturele sector –  zich op de vlakte.  Wat we vandaag meemaken in de VS, is een sluipende vorm van zelfcensuur. Mensen beginnen zichzelf het zwijgen op te leggen, preventief. Ze vermijden gevoelige onderwerpen zoals raciale gelijkheid, genderidentiteit, klimaat, of de waarde van diversiteit. Niet omdat ze die woorden niet geloven, maar omdat ze geleerd hebben dat ze politiek riskant zijn geworden.

De reden? Vrees voor repercussies. Voor online haat. Voor politieke audits. Voor budgettaire sancties. Voor ontslag.  Vele duizenden internationale studenten zien hun opleiding in de VS bedreigd. Als zij al durven getuigen in de media dan doen ze dit in meerderheid anoniem. En dat geldt evenzeer voor de vele buitenlandse professoren en onderzoekers die in de VS aan de slag zijn. Ook zij spreken in de media in vele gevallen anoniem, zonder enige verwijzing naar hun universiteit of discipline. Zelfs in Belgische en Nederlandse media kiezen deze in andere omstandigheden zo mondige wetenschappers voor anonimiteit, en wikken zij hun woorden dubbel.

Net daarom is deze vorm zelfcensuur vandaag de grootste bedreiging. Niet de luidruchtige Trump-retoriek, maar de stilte die ze veroorzaakt. Niet de wet, maar de zelfopgelegde terughoudendheid uit angst voor sancties, tot en met vormen van financiële drooglegging van onderzoeksprojecten of zelfs uitwijzing uit het land. 

Wie zwijgt, geldt als neutraal. Maar in werkelijkheid is zwijgen nooit neutraal. Het is een keuze. En vaak, ook onbedoeld, een vorm van instemming. De Franse filosoof Albert Camus zei het al: “Als men zwijgt over onrecht, dan kiest men de kant van de onderdrukker.” In het huidige klimaat wordt elke publieke uitspraak gewikt en gewogen. Maar ook het gebrek eraan zegt iets. Want wie zwijgt over het afbouwen van DEI-beleid, het schrappen van boeken uit bibliotheken, of het terugdraaien van mensenrechten, draagt ongewild bij tot normalisering.

Het Trump-tijdperk stelt ons voor een morele lakmoesproef. Niet alleen: wat vinden we? Maar ook: durven we er nog voor uitkomen? Vrijheid van meningsuiting is geen abstract recht. Ze bestaat alleen als mensen haar effectief durven gebruiken. En als ze zich niet alleen vrij zijn om te spreken, maar zich ook vrij voelen om dat te doen.

Zelfcensuur is misschien menselijk. Maar als ze stilaan de norm wordt, is het gevaarlijk. Want wie zwijgt, laat de anderen spreken. En vaak zijn dat precies de stemmen die vrijheid willen beperken. Dat heeft het verleden ons meermaals geleerd.