Cultivons notre jardin

De voorbije weken heb ik hier met regelmaat geschreven over de schokgolven die de machtswissel in de VS doorheen de wereld stuurt. Als het in Washington stormt dan waait het sneller dan verwacht  in Brussel. Maar ook kreeg ik de vraag: wat kunnen we zelf doen? Heel veel zelfs, vind ik. Cultivons notre jardin, wist de Franse filosoof Voltaire lang geleden al. De toekomst ligt ook in onze eigen handen, als we maar willen.

"Cultivons notre jardin" is een bekende uitspraak van Voltaire, afkomstig uit zijn filosofische satire Candide, ou l’Optimisme (1759). In de slotpassage van het boek concludeert Candide, na een lange reeks avonturen en ontgoochelingen, dat het beste wat een mens kan doen is zijn eigen tuin te cultiveren—letterlijk en figuurlijk.

Deze metafoor staat voor het idee dat men zich moet richten op het eigen handelen, op kleine, concrete verbeteringen in plaats van zich te verliezen in grootse filosofische speculaties of utopische illusies. Het is een oproep tot pragmatisme en persoonlijke verantwoordelijkheid, iets wat in onze tijd meer dan ooit bijzonder relevant is.

Cultivons notre jardin resoneert sterk met de kernboodschap van mijn recent boek De toekomst is terug. Daarin betoog ik dat we de toekomst niet langer moeten zien als een verre, abstracte horizon, maar als iets waar we vandaag actief aan bouwen—vanuit ons eigen handelen, onze bedrijven, onze gemeenschappen waarvan we deel uitmaken.

Er is vandaag goede reden tot pessimisme, er is nog meer nood aan optimisme. Ik pleit  er in mijn boek voor om de toekomst opnieuw te omarmen, maar zonder blind optimisme of naïef vooruitgangsgeloof. Net als Candide kom ik tot de conclusie dat het geen zin heeft om te blijven hangen in nostalgie of fatalisme. In plaats daarvan is het zaak om met beide voeten in de realiteit te staan en concrete stappen te zetten, precies zoals een tuinier zijn grond bewerkt: met geduld, aandacht en een lange termijnvisie.

We moeten de feiten en de werkelijkheid onder ogen durven en willen zien: positief en negatief. Objectief en subjectief. Maar dat mag geen alibi zijn om alles bij het oude te laten, of zich fatalistisch neer te leggen bij de wending die de toekomst zou kunnen nemen. We zijn wel degelijk in staat om ons leven, onze toekomst zelf in handen te nemen. 

Dat gaat wellicht makkelijker wanneer we van de lente naar de zomer evolueren (de voorbije dertig jaar), dan wanneer de herfst en de winter er straks aankomen (de komende tien tot twintig jaar). Als de dagen korter zijn, sluiten we ons meer in huis op, en zo wordt de neiging groot om meer slechts dan goeds te zien in de medemens, terwijl de meeste mensen toch echt wel deugen. In onszelf gekeerd hebben we de neiging om het verleden idealiseren of romantiseren, terwijl de mensheid er – objectief gezien – vroeger slechter aan toe was dan vandaag. We laten ons meeslepen in de stroom aan negatief nieuws, terwijl er elke dag veel goede dingen worden verzet. We laten onze gevoelens, en in het bijzonder onze angsten, de bovenhand halen op de feiten en op de rede. 

We neigen er ook naar om persoonlijke en maatschappelijke anekdotes te veralgemenen, terwijl een enkel individu nooit het centrum van het universum kan zijn (tenzij van zijn eigen universum). We maken de onfatsoenlijke fout om iedereen over dezelfde kam te scheren, van ‘dé mensen’, of ‘dé jeugd’, terwijl elke mens uniek en anders is, en groepen van mensen van elkaar verschillen. We bezondigen onszelf eraan bevestiging te gaan zoeken voor onze eigen waarheid, ons eigen grote gelijk, terwijl de waarheid vaak in het spreekwoordelijke midden ligt. 

 Ik herken door de jaren heen veel van mezelf in het concept van het ‘possibilisme’, zoals de overleden Zweedse arts en auteur Hans Rosling dat ooit mooi omschreef: ‘Iemand die niet zonder reden hoop heeft en niet zonder reden bang is, iemand die voortdurend weerstand biedt aan het overdramatische wereldbeeld’, en de hoop op vooruitgang nooit opgeeft.

De toekomst ligt in onze handen. Cultivons notre jardin. Zeker nu de astronomische lente voor deur staat.

PS Naast een individuele verantwoordelijkheid is er ook een collectieve verantwoordelijkheid om de toekomst vorm te geven. Daarover volgende week meer.