Thuis op 13 oktober: hopeloos en machteloos

1 op 3 Vlamingen daagde vorige zondag niet op voor de gemeenteraadsverkiezingen. De wachtrijen bij de bakker waren zondagochtend op vele plaatsen langer dan voor het stemlokaal. In vele gemeenten genoot deze figuurlijke Partij van de Bakker meer bijval dan de klassieke partijen. Wat drijft deze afwezige burgers? Gevoelens van hopeloosheid en machteloosheid overheersen. Niet gaan stemmen is een act van stil verzet.

Ook de betere politicologen (en journalisten) keken zondag verrast op van het massaal afhaken van 1,8 miljoen burgers. Er was natuurlijk al langer voor gewaarschuwd dat door de afschaffing van de opkomstplicht in Vlaanderen kiezers zouden verzaken aan hun democratisch recht om hun lokale bestuurders te verkiezen. Maar velen vermoedden dat het om een langzame evolutie zou gaan. Dat eensklaps 1 op 3 kiezers zouden afhaken, kwam bij de meeste waarnemers als een schok binnen. 
 
Intussen blijft het gissen naar het profiel van deze afwezige burgers. Eerder onderzoek gaf aan dat vooral kortgeschoolden  en lagere inkomens zouden thuisblijven bij de afschaffing van de opkomstplicht. Vooral extreme partijen, ter rechter- en linkerzijde van het spectrum, zouden dan ook de grootste klappen krijgen. Nader onderzoek naar het socio-demografisch profiel van de abdicerende burgers moet uitwijzen of deze veronderstelling bevestigd werd. 
 
Ook naar de motieven van deze thuisblijvers is bijkomend onderzoek wenselijk. Op basis van mijn eigen onderzoek onder een representatief staal van de Vlaamse bevolking dat ik vorig jaar uitvoerde voor mijn recente boek ‘De toekomst is terug’ wil ik me hier alvast aan een interpretatie wagen. Zo stelde ik vast dat  1 op 3 Vlamingen in een mentale staat van permanente crisis leeft (‘permacrisis’). Zij geven aan dat het voor hen altijd crisis zal blijven, ook als de economie herleeft en de inflatie opnieuw zou dalen. Ze hebben de hoop opgegeven dat het ooit beter zal worden. Zij zijn het meest somber over de toekomst en die van hun kinderen en kleinkinderen. Zij hebben een zeer dystopisch wereldbeeld. Voor hen is het altijd winter.
 
Het is ook deze groep die het gevoelen heeft dat zij door de overheid in de steek worden gelaten. Zij voelen zich niet meer thuis in hun eigen land. Ze wantrouwen buren en collega’s op het werk. En zij zijn ervan overtuigd dat de rijken het morgen nog meer voor het zeggen zullen hebben. Of ze nu gaan stemmen, of niet, veel maakt het niet uit. Een groot gevoel van machteloosheid en hulpeloosheid tekent hun bestaan. Niet gaan stemmen is dan een – gemakkelijke – daad van stil verzet.
 
De vraagt die zich ook stelt, is of de bodem van het electoraal verzuim is bereikt. Daar geeft de internationale praktijk, ook in onze buurlanden, aan dat de opkomst bij verkiezingen (en in het bijzonder bij nationale en Europese verkiezingen) zelfs onder de vijftig procent kan zakken. Bij de gemeenteraadsverkiezingen in Rotterdam  kwam minder dan 40 procent van de kiezers opdagen.
 
Daar tegenover staat een recente tendens waarbij de opkomst opnieuw toeneemt onder invloed van maatschappelijke polarisering en waarbij vooral populistische partijen, in het bijzonder de extreemrechtse partijen (en in mindere mate extreem-links) garen spinnen. Denk recent aan Frankrijk, Nederland, of het Oosten van Duitsland.
 
Want dat is een andere onthutsende vaststelling in mijn onderzoek. Ook al zijn kiezers vandaag hopeloos en machteloos en zijn zij hun vertrouwen kwijt in het huidige politieke systeem, terzelfdertijd is de roep om een autoritaire leider die parlement en verkiezingen buitenspel zet, groter dan ooit. Meer dan 1 op 2 Vlamingen is die mening toegedaan. Dan hoeft er zelfs helemaal niet meer gestemd te worden. 
De geest is sinds zondag uit de fles. Wie krijgt die er terug in?
 
Fons Van Dyck is media- en communicatie expert
Gastprofessor aan de Vrije Universiteit Brussel

Deze kijk verscheen in licht aangepaste versie ook op de website tijd.be